Sokolicz (Sokolicz-Merklowa, właśc. z Chlewskich Merklowa) Antonina, pseud. i krypt.: a. s., A. S., Edward Falkowski, E.M. Gaertner, Gué-pe, Artur H. Tucholski (1879–1942), pisarka, publicystka, tłumaczka, aktorka, działaczka kulturalna, działaczka ruchu socjalistycznego i komunistycznego. Ur. 5 VI (wg ustaleń archiwalnych D. Chróścielewskiej; wg „Słown. Teatru Pol.” – 13 VI, wg „Nowego Korbuta” – 19 VI) w Szczercowie (pow. łaski) jako córka oficjalisty dworskiego Antoniego Chlewskiego i Elżbiety Marii z Gaertnerów. Miała sześcioro rodzeństwa.
S. wychowywała się w atmosferze kultu powstania 1863 r., w którym brał udział jej ojciec. Nauki początkowe pobierała w domu, następnie na łódzkiej sześcioklasowej pensji Julii Jezierskiej; ukończyła ją w r. 1896. Pracowała jako nauczycielka prywatna, równolegle ucząc się w łódzkiej szkole dramatycznej Karola Kopczewskiego. Po jej ukończeniu, od r. 1899, występowała jako aktorka scen prowincjonalnych, przybrawszy pseud. sceniczny Sokolicz, który z czasem całkowicie zastąpił jej nazwisko i został później utrzymany także jako główny pseud. literacki i publicystyczny. Grała prawdopodobnie w Płocku (1901), Lublinie (1901/2), Dąbrowie Górniczej i Sosnowcu (1903/4), Żyrardowie i Falenicy (1904), Mińsku Lit. (1905), w Teatrze Ludowym w Krakowie (1906/7), w Poznaniu (1908). Powierzano jej głównie role epizodyczne, lub – ze względu na warunki fizyczne – charakterystyczne. Zawiedzione ambicje aktorskie sprawiły, że ostatecznie porzuciła ten zawód, co nastąpiło między r. 1908 (wg „Słown. Teatru Pol.”), a r. 1912 (wg wspomnień Ireny Bilskiej odnotowanych przez D. Chróścielewską).
W r. 1902 S. wstąpiła do Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS; od r. 1906 PPS-Frakcji Rewolucyjnej, w l. 1912–14 PPS-Opozycji). Uczestniczyła w rewolucji 1905 r., m.in. przewożąc wśród rekwizytów teatralnych broń i partyjną «bibułę». Aresztowana z tego powodu, była więziona w Suwałkach. Zwolniona dzięki staraniom rodziny oraz adwokata Stanisława Patka, musiała opuścić zabór rosyjski. Do r. 1908 przebywała w Krakowie, Lwowie i Zakopanem, uczestnicząc w życiu socjalistycznej emigracji z Królestwa. W r. 1908 mieszkała w Paryżu, studiując nauki społeczne na Sorbonie jako wolna słuchaczka. Tam też zrodziły się jej zainteresowania literackie. Najwcześniejszym ich przejawem była broszura Juliusz Słowacki. Życie i dzieła poety (P. 1909, dwa wyd.) i przekład francuskiej farsy A. Hennequina i P. Bilhauda „Najlepsza z kobiet” (wyst. Lw. 1909).
W r. 1912 S. powróciła do Galicji, gdzie (m.in. wg M. Szulkina) w Krakowie poznała W.I. Lenina, co podobno wpłynęło na jej poglądy polityczne. W tym okresie pisała sztuki sceniczne (bibliogr. różnią się w ich wyliczaniu), jak np. «humoreska w 1 akcie» Nieodparty argument (wyst. W. ok. 1912, wyd. Lw. 1912, wyd. 2 tamże 1923), dramat o powstaniu 1863 r. Zerwała się burza (wyst. Kr. 1912, druk zachowanego fragmentu, w: Chróścielewska D., „W świecie twardych ludzi”, Ł. 1974), szkic dramatyczny osnuty wokół rewolucji 1905 r. Franek szpieg (Kr. 1912), czy znane tylko z tytułów: Szlakiem zdrady (wyst. Lw. 1913) i W światku komedii i fałszu (wyst. Sosnowiec 1914). „Nowy Korbut” przypisuje ponadto S. m.in. jednoaktową komedię Nieprzyjaciel kobiet (wyst. Kr. 1911, może tożsamą z Nieodpartym argumentem?) i poświęconą współczesnym stosunkom teatralnym sztukę Ikarzątko (wyst. ok. 1912).
W sierpniu 1914 S. wyjechała do Warszawy (podobno jako kurier legionowy), a następnie do Rosji. Objeżdżała z odczytami i wieczorami literackimi skupiska Polaków na Kaukazie i Syberii. Odwiedziła także kolonie polskie w Mandżurii (Charbin) i Chinach (Szanghaj). Opis tych wędrówek zawarła w znanym jedynie ze streszczeń prasowych odczycie Szlakiem tułactwa polskiego (wygłoszonym później we Lwowie 7 VI 1918) oraz w artykułach Z wędrówki po Mandżurii („Naprzód” 1918 nr 139) i Polskość na Dalekim Wschodzie („Kultura Polski” 1918 nr 27). W okresie pobytu w Rosji napisała 3-aktową sztukę Niewolnicy (wyst. podobno w Charkowie ok. 1916/17) oraz opublikowała broszurę publicystyczną Ideologia Piłsudskiego (Kijów 1917), w której wyrażała przekonanie, iż dzięki Piłsudskiemu bliskie jest zdobycie przez Polskę niepodległości oraz wyzwolenie klasy robotniczej, a jednocześnie krytycznie oceniała rosyjską rewolucję lutową oraz wojenną politykę Rządu Tymczasowego. Brała udział w II Konferencji Sekcji PPS w Rosji (Kijów 7–10 XI 1917). W l. 1917–18 współpracowała z piotrogrodzko-moskiewskim organem PPS-Frakcji Rewolucyjnej „Głos Robotnika i Żołnierza”. Przyjąwszy z entuzjazmem rewolucję październikową, w r. 1918 powróciła do Polski. Wyszła wówczas za mąż (będąc po rozwodzie z pierwszym mężem) za inż. architekta Ludwika Merkla, związanego z powstałą w r. 1922 Warszawską Spółdzielnią Mieszkaniową. Zamieszkała w Warszawie na Żoliborzu.
Stopniowa radykalizacja poglądów politycznych S. zaprowadziła ją do ruchu komunistycznego poprzez istniejącą w l. 1919–20 prokomunistyczną grupę PPS-Opozycja. Data formalnego wstąpienia w szeregi nielegalnej Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP, od r. 1925 Komunistycznej Partii Polski – KPP) nie jest znana, prawdopodobnie stało się to ok. l. 1920–2. W podziemnej działalności partyjnej nie odgrywała istotniejszej roli, gdyż nie nadawała się do tego typu pracy ze względów charakterologicznych: ekscentryczna w zachowaniu i stroju, skrajnie apodyktyczna, kierująca się emocjami, wymagała dla siebie specjalnych względów i przywilejów. Uczestniczyła natomiast (zwłaszcza w l. dwudziestych) w inspirowanych przez KPP legalnych przedsięwzięciach kulturalno-artystycznych. (Podawana w niektórych opracowaniach informacja, jakoby w r. 1922 S. kandydowała w wyborach do Senatu RP z komunistycznej listy Związku Proletariatu Miast i Wsi jest błędna). W lutym 1919 wspólnie z Janem Hemplem i Marią Orsetti zorganizowała Stow. Spółdzielcze «Książka», istniejące do r. 1921. Po reorganizacji i powstaniu Spółdzielni Księgarskiej «Książka» (1921–9) formalnie nie wchodziła już w skład władz, ale pozostała jej bardzo czynną współpracownicą.
W sierpniu 1919 S. założyła placówkę artystyczną «Scena i Lutnia Robotnicza», prowadzącą działalność teatralną, odczytową oraz koordynacyjną w zakresie aktywności kulturalnej środowisk proletariackich. Na konferencji teatralnej «Sceny i Lutni Robotniczej» 23 IV 1920 wygłosiła referat programowy Ideologia teatru proletariackiego (nie publikowany). Ponadto, m.in. dla kierowanej przez siebie placówki napisała «żart sceniczny w 1 akcie» Bolszewik i księżniczka, przełożyła z języka rosyjskiego «obrazek sceniczny z życia zesłańców syberyjskich» A. Saksagońskiej „Tajga szumi” (wyst. maj 1920, wg M. Szulkina była jego faktyczną autorką) oraz reżyserowała „Tkaczy” G. Hauptmanna (premiera czerwiec 1920); przedstawienie to było głównym osiągnięciem «Sceny i Lutni Robotniczej». Zapewne była też, przynajmniej po części, autorką nie podpisanych artykułów zamieszczonych w jednodniówce „Scena i Lutnia Robotnicza” (W. 1920). Placówka ta była inwigilowana przez policję, dokonywano rewizji, po znalezieniu w lokalu ulotek komunistycznych w październiku 1920 S. na pewien czas aresztowano. Ostatecznie w październiku 1921 zespół został zawieszony, a w styczniu 1922 zlikwidowany przez władze. S. kontynuowała działalność prelegencką oraz recytatorską w ramach Koła Naukowo-Artystycznego warszawskiego Uniw. Ludowego (którego była też sekretarzem). W związku z prelekcjami pozostawały zapewne niektóre (sygnowane krypt. a. s.) publikacje w „Kulturze Robotniczej” (np. O sztuce proletariackiej, 1922 nr 1, Teatr proletariacki, 1922 nr 6), w których przejawiały się wpływy koncepcji proletkultowskich. Okazjonalnie zajmowała się sprawozdawczością oraz publicystyką teatralną (1922 nr 2, 9). Zainicjowała także utworzenie Komisji Filmowej Uniw. Ludowego.
Wg wspomnień Edwarda Kozikowskiego, we wczesnych l. dwudziestych S. uczestniczyła w dyskusjach toczonych w warszawskim Związku Zawodowym Literatów Polskich (ZZLP; dokładna data przyjęcia S. nie jest znana), przy czym «nigdy nie pominęła okazji, aby […] podkreślić przynależność do obozu lewicowego». Jej własną twórczość literacką reprezentował w tym czasie chybiony artystycznie «szkic dramatyczny na tle Wielkiej Rewolucji Rosyjskiej w 3 aktach» Pięść (W. 1920), łączący jaskrawą agitacyjność (w głównym bohaterze utworu dopatrywano się wyraźnych nawiązań do postaci Lenina) z nieudolnymi odwołaniami do wielkiej literatury romantycznej, sygnowana krypt. A. S. broszura teoretyczna O kulturze artystycznej proletariatu (W. 1921) oraz zapoczątkowujący fascynację pisarki literaturą amerykańską szkic Walt Whitman (W. 1921). Pod pseud. Guèpe wydała też napisaną jeszcze ok. 1913 r. «humoreskę w 1 akcie» Nazajutrz po ślubie (Kuzynek zbawca) (Lw. 1922). W tym czasie Międzynarodowa Obrona Robotnicza (amerykański odpowiednik Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom – MOPR) za pośrednictwem kierownictwa KPP zaproponowała jej wyjazd do USA, celem zbierania środków wśród tamtejszej Polonii, połączonego z działalnością prelekcyjną.
W czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych (maj 1923 – styczeń 1924, opisanego potem w sygn. a. s. szkicu Wędrówka artystyczno-literacka po Ameryce, „Nowa Kultura” 1924 nr 11, 13, 14) S. wygłosiła ok. 70 prelekcji o literaturze oraz o problemach Polski współczesnej, spotykając się z życzliwym przyjęciem zwłaszcza w ówczesnym ośrodku radykalnej lewicy polonijnej w Detroit, niechętnym zaś w kręgach konserwatywnej Polonii chicagowskiej. Równolegle prowadziła zbiórki na MOPR; zgromadzone fundusze przekazała po powrocie na ręce Stefanii Sempołowskiej.
Bezpośrednio po przyjeździe do Polski wraz z mężem zorganizowała S. we własnym mieszkaniu prywatną akademię żałobną ku czci właśnie zmarłego Lenina. Była współsygnatariuszką opublikowanego 5 VI 1924 z inicjatywy Związku Proletariatu Miast i Wsi dokumentu „Interpelacja. Przeciw represjom. List otwarty w sprawie białego terroru w Polsce” (Lw. 1924). Witold Wandurski dedykował jej pierwodruk wiersza „Ostatki” („Nowa Kultura” 1924 nr 10). Literackim plonem podróży amerykańskiej stała się broszura Jack London. Życie i twórczość pisarza (W. 1925), nie publikowany przekład sztuki E. O’Neilla „Pierwszy człowiek” (wyst. Lw. 1925) oraz tłumaczenie powieści J. Londona „John Barleycorn” (W. 1926 I–II). W ZSRR wydano napisaną w USA broszurę S. O twórczości Żeromskiego na tle rozwoju społecznego w Polsce (Moskwa 1925, z polemiczną przedmową Henryka Steina-Kamieńskiego), pierwszą próbę całościowej oceny dzieł tego pisarza z pozycji marksistowskich. Przy całej dla niego życzliwości S. nie ustrzegła się tu interpretacyjnych uproszczeń, a także zlekceważyła „Przedwiośnie”, za najwybitniejsze dzieło Żeromskiego uznając „Dzieje grzechu”.
Kiedy redakcja wydawanego w Chicago tygodnika Sekcji Polskiej Komunistycznej Partii USA „Trybuna Robotnicza” zwróciła się do KPP z prośbą o wsparcie fachowe, partia zaproponowała S. ponowny wyjazd do USA, czym zresztą sama pisarka była także zainteresowana z uwagi na rozpoczęte jeszcze w r. 1922 prace nad przyswajaniem polszczyźnie dzieł U. Sinclaira. Natrafiła tym razem na kłopoty z uzyskaniem paszportu, przezwyciężone dopiero po interwencji ZZLP. Drugi pobyt amerykański (1926–8) miał po części charakter podobny do pierwszego (objazd środowisk polonijnych z odczytami i kwestą na MOPR); ponadto pisarka nawiązała kontakty z nowojorskim amatorskim polskim teatrem robotniczym oraz w Pasadena (Kalifornia) spotkała się i zaprzyjaźniła z Sinclairem. Wg D. Chróścielewskiej, nakładem sekcji polskiej MOPR wydała sygnowaną krypt. A. S. broszurę polityczną Obóz proletariacki (Chicago 1927; przypisywanie jej S. bywa też kwestionowane). Po wyjeździe z USA udała się w r. 1928 do Kanady (gdzie próbowała zakładać wśród tamtejszej Polonii organizacje MOPR), a następnie – wg jednej wersji – poprzez ZSRR, wróciła do Polski ok. r. 1929. Wg innej, zdaje się mniej prawdopodobnej, miała do ZSRR wyjechać już po powrocie z USA w r. 1930, nielegalnie poprzez Wolne Miasto Gdańsk.
W styczniu 1931 wraz z Janem Hemplem S. współorganizowała kontynuującą tradycje «Książki» Księgarnię i Wydawnictwo «Tom», którą kierowała od momentu aresztowania Hempla do przymusowej likwidacji firmy (wrzesień 1931 – lipiec 1937). Ze względu na zagrożenie konfiskatą, na którą nie można było narażać nowego wydawnictwa, prywatnym nakładem S. i pod jej osobistym nadzorem technicznym ukazywały się (bez ujawniania tego faktu na karcie tytułowej) „Dzieła wybrane” Lenina (W. 1932–6 I–IV w 5. vol.). Dn. 30 IX 1932, podczas wakacyjnego pobytu na Lubelszczyźnie, S. została aresztowana i osadzona w więzieniu lubelskim, a później – po interwencji męża – przeniesiona na warszawski Pawiak.
Wiosną 1935 poprzez Francję (gdzie spędziła kilka tygodni) S. wyjechała do Kanady. Przebywała tam prawdopodobnie od czerwca do października t.r., prowadziła akcję odczytową w środowiskach polonijnych oraz współpracowała z ukazującą się w Winnipeg lewicową gazetą „Głos Pracy” (wg M. Szulkina opublikowała tu cykl artykułów Kultura polska a lud). Ówczesny konsul RP w Winnipeg J. Pawlica wszczął działania na rzecz deportacji S. jako «niebezpiecznej agitatorki komunistycznej», do czego władze kanadyjskie nie znalazły podstaw, mimo zarządzonej obserwacji pisarki. Na skutek raportów konsula Pawlicy do polskiego MSZ, bezpośrednio po powrocie do kraju S. została aresztowana i osadzona na Pawiaku. Krok ten wywołał akcję protestacyjną lewicowych pisarzy amerykańskich (m.in. Sinclaira), francuskich, a także części środowisk polonijnych USA i Kanady. W więzieniu S. poważnie zachorowała. W październiku 1936 została zwolniona za kaucją, ale w r. 1937 aresztowano ją ponownie na dwa miesiące wraz z grupą pracowników likwidowanego «Tomu». U schyłku l. trzydziestych ze względów zdrowotnych wielokrotnie przebywała w Zakopanem, ograniczyła też swą aktywność, koncentrując się niemal wyłącznie na pracy pisarskiej i przekładowej.
Głównym przedsięwzięciem S. stały się tłumaczenia książek Sinclaira: „Jimmie Higgins” (W. 1922, przekład wyd. anonimowo), „Rdzenny Amerykanin” (W. 1923, przekład wyd. anonimowo), „Kryminalista” (W. 1928), „Boston” (W. 1929–32, cz. 1–4), „Nafta” (W. 1930 [właśc. 1929], I–II), „Kataklizm w roku 2000-ym” (W. 1930), „Król Węgiel” (W. 1931 [właśc. 1930], wg L. Simona opracowała też własną przeróbkę sceniczną pt. Węgiel), „Mokra parada” (W. 1932), „Służba państwowa” (W. 1932), „Sylwia” (W. 1932), „Z kryzysu jest wyjście” (W. 1933), „Zawrotna kariera Amerykanina” (W. 1933), „Pielgrzymka miłości” (W. 1935 [właśc. 1934]), „W niewoli miłości” (W. 1935), „100%” (W. 1936, tłum. wspólnie z M. Kwiatkowskim), „Socjalizm na raty” (W. 1938).
W l. trzydziestych S. przeobraziła też własną twórczość oryginalną, odchodząc od dramatopisarstwa (wyjątkiem była tylko napisana w r. 1935 w Kanadzie dla tamtejszych polskich scen robotniczych niedrukowana i zaginiona sztuka Proletariatczycy) i zwracając się ku prozie. Pierwszą jej powieścią był Świat twardych ludzi (W. 1933), wydany jako rzekomy przekład utworu nieistniejącej pisarki amerykańskiej E.M. Gaertner (pseud. zapożyczony od panieńskiego nazwiska matki S.), dokonany przez również fikcyjnego tłumacza Edwarda Falkowskiego. Przedstawiła tu w konwencji zbeletryzowanego reportażu panoramę ówczesnych społeczno-politycznych, gospodarczych i obyczajowych problemów Związku Radzieckiego, ze szczególnym uwzględnieniem sprawy «odchylenia prawicowego» grupy N. J. Bucharina – A. J. Rykowa. Przy całej fascynacji eksperymentem komunistycznym ukazywała także wiele zjawisk negatywnych w życiu ZSRR; starała się przy tym uwzględnić zarówno punkt widzenia radzieckich czynników oficjalnych, jak i bucharinowskiej opozycji. W książce ujawniły się jednak poważne i nigdy nieprzezwyciężone mankamenty warsztatu pisarskiego S., przede wszystkim skłonność do patosu i nieumiejętność konstruowania dialogów.
W «powieści społecznej z lat przełomowych 1863–69» Cysarskie cięcie (W. 1935) S. postanowiła «odbrązowić» powstanie styczniowe, odchodząc zarówno od tradycji rodzinnych, jak i własnej wcześniejszej twórczości na ten temat. Posuwając się niekiedy aż do jaskrawej deformacji faktów historycznych, ukazywała ruch powstańczy jako nacjonalistyczną «krwawą ruchawkę» osłaniającą klasowe interesy ziemiaństwa. Ten niewątpliwie najsłabszy utwór S. okazał się jedynym w jej dorobku, który wywołał zainteresowanie krytyki literackiej, przeważnie zresztą surowej dla autorki. Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej S. wydała sygnowaną pseud. Artur H. Tucholski powieść Porywy (W. 1939), pierwszy w literaturze polskiej obszerniejszy utwór o początkach socjalistycznego ruchu rewolucyjnego (kółka Ludwika Waryńskiego poprzedzające powstanie «I Proletariatu»). Drobiazgowemu odtworzeniu realiów ruchu z l. 1876–9 oraz ambicji pokazania pionierów socjalizmu niepomnikowo, z całym powikłaniem ich życia prywatnego, towarzyszyły typowe dla autorki usterki warsztatowe; z perspektywy czasu utwór ten okazał się wszakże najlepszym w dorobku S. W l. trzydziestych S. całkowicie niemal porzuciła publicystykę. Ogłosiła jedynie będący adaptacją broszury z r. 1925 artykuł Stefan Żeromski (twórczość pisarza na tle życia społecznego w Polsce) („Lewar” 1935 nr 2, 4). Twierdziła tu, iż autor „Ludzi bezdomnych” mimo swego instynktu społecznego pozostał cierpiętnikiem niezdolnym do wchłonięcia «twórczej myśli proletariackiej».
Podczas kampanii wrześniowej 1939 r., S. przebywała w Warszawie. W początkach okupacji niemieckiej w r. 1940 starała się podobno o legalny wyjazd do ZSRR. Informacje te wydają się jednak wątpliwe, gdyż, jak wynika ze wspomnień Ireny Perkowskiej-Szczypiorskiej, miała zaufanym osobom proszącym o radę w podobnych sprawach stanowczo odradzać wszelką drogę oficjalną, jako zbyt zwracającą uwagę Niemców. Działała w skupiającej byłych KPP-owców z Żoliborza luźnej konspiracyjnej grupie Józefa Balcerzaka, od czerwca 1940 wydającej biuletyn radiowy „Wieści ze świata”, a wiosną 1940 ukonstytuowanej w organizację p.n. Tow. Przyjaciół Związku Radzieckiego (TPŻR, w opracowaniach niekiedy błędnie utożsamiane z równolegle istniejącym Stow. Przyjaciół ZSRR). Ok. czerwca 1941 włączyła się ona do silniejszej organizacji Rewolucyjne Rady Robotniczo-Chłopskie «Młot i Sierp» i wraz z nią od 5 I 1942 weszła w skład Polskiej Partii Robotniczej (PPR). S. współpracowała z organem TPZR „Zwyciężymy”. Opowiadała się wówczas za natychmiastowym odtworzeniem polskiej partii komunistycznej, a nawet za powołaniem w podziemiu tymczasowego komunistycznego rządu polskiego. Poglądy te nie zyskały aprobaty współtowarzyszy. Równolegle próbowała kontynuować działalność pisarską (amorficzna proza publicystyczno-wspomnieniowa dotycząca życia w oblężonej Warszawie zachowała się w zbiorach AAN, mszp., sygn. 385/I t. 2).
W dniu pogrzebu zmarłego nagle męża (lipiec 1941) ostrzeżona, że jest poszukiwana przez Gestapo, przeniosła się S. natychmiast do zamieszkałego w Miechowie brata Tadeusza. Po kilku miesiącach powróciła do Warszawy i zamieszkała u towarzyszki z konspiracji Ireny Perkowskiej. Ze względu na związane z wiekiem dolegliwości, źle się czując w obcym mieszkaniu, zlekceważyła niebezpieczeństwo i powróciła na Żoliborz. Przygnębiona przeżyciami i stale pogarszającym się stanem zdrowia popadła wówczas – wg wspomnień współczesnych – w apatię; ożywiła się jedynie na wieść o powstaniu PPR. Napisała wtedy swoją ostatnią pracę – odczytany współtowarzyszom obszerny memoriał z uwagami do statutu partii. Gestapo aresztowało ją w nocy z 27 na 28 IV 1942. Osadzona początkowo na Pawiaku, przesłuchiwana na Szucha, w listopadzie została wywieziona do Oświęcimia, gdzie otrzymała nr 25995. Przydzielona do bloku szczególnie brutalnej kapo (?) Steni Starostek, rychło zmarła z wycieńczenia 20 XII 1942. Bałagan panujący w niemieckiej ewidencji spowodował, że po śmierci S. Gestapo jeszcze trzykrotnie (do maja 1944) nachodziło jej dawne mieszkanie z zamiarem aresztowania.
Wiadomość o zgonie pisarki szybko przedostała się poza obóz, wywołując rezonans w środowiskach lewicowych w okupowanym kraju (m.in. PPR-owski „Przełom” zamieścił „Wspomnienie o A. Sokolicz”, 1943 nr 2). Zareagowała także lewica polonijna w Kanadzie (publikacje w wyd. w Toronto „Kronice Tygodniowej” 1942 nr 84, 1944 nr 201) oraz w USA, gdzie m.in. w Nowym Jorku odbyła się 21 I 1945 akademia żałobna z udziałem i przemówieniem Juliana Tuwima. W l. 1946–57 wznawiano niektóre przekłady S. z literatury amerykańskiej. W serii «Biblioteka Żołnierza» wydano dwa fragmenty Cysarskiego cięcia (Pan Oyrzeński, wybrał i oprac. Władysław Bortnowski, W. 1950 oraz Patrioci i zdrajcy, w: „Patrioci i zdrajcy. Wybór fragmentów”, W. 1951), a także ukazała się pełna reedycja powieści Porywy (W. 1958, ze wstępem M. Szulkina). Niektóre teksty prawdopodobnie pióra S. z jednodniówki „Scena i Lutnia Robotnicza” zostały przedrukowane w antologii „Myśl teatralna polskiej awangardy” (oprac. S. Marczak-Oborski, Wr. 1973). Po drugiej wojnie światowej imię S. nosiła (do r. 1998) jedna z ulic warszawskich na Żoliborzu.
S. była dwukrotnie zamężna. O pierwszym mężu, o którego istnieniu w swoim życiu zacierała potem wszelkie ślady, brak bliższych informacji. Był zdaje się nieuleczalnym alkoholikiem o nazwisku Żongołłowicz (Żongołowicz? Żągołowicz?). Formalny rozwód został przeprowadzony prawdopodobnie per procuram podczas pobytu S. w Rosji. Jej drugi mąż Ludwik Merkel (zm. w pocz. lipca 1941) był bezpartyjnym sympatykiem ruchu komunistycznego, członkiem Zarządu i Rady Nadzorczej Spółdzielni Księgarskiej «Książka» (1921–9) i formalnym współwłaścicielem Księgarni i Wydawnictwa «Tom» (1933–7). Oba małżeństwa pozostały bezdzietne.
Portret pędzla F. Żmurki (do r. 1942 własność pisarki), reprod. w: Szulkin M., Antonina Sokolicz, [W.] 1955; – Nowy Korbut (Słown. Pisarzy), III; Bibliogr. dramatu pol., II; Bibliogr. literatury tłumaczonej na język polski w latach 1945–1976, W. 1977 I; Czachowska, Literatura pol. Bibliogr., II–III; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1944/5 i n.; Kormanowa, Mater do bibliogr. 1918–39, I; Mały słownik pisarzy polskich, W. 1981 cz. II; Słown. Pracowników Książki Pol. (E. Kozikowski, bibliogr.); Słownik pseudonimów pisarzy polskich XV w. – 1970 r., Wr. 1994–6 I–IV; Słown. Teatru Pol. (fot.); Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945, W. 1988; – Andres Z., O prawdziwy obraz wsi, Rzeszów 1977 s. 46–50; Budzyńska C., Strzępy rodzinnej sagi, W. 1997; Chróścielewska D., Działalność literacka i społeczna Antoniny Sokolicz, „Prace Polon.”, S. XXVII, 1971; taż, W świecie twardych ludzi. Kartki z życia i twórczości Antoniny Sokolicz, Ł. 1974 (fot.); taż, Zaczęła od teatru, „Odgłosy” 1974 nr 10; Dobrowolski S. R., Berman M., Bruki Warszawy, W. 1964 (fot.); Dolindowska K., „Książka” i „Tom”, W. 1977; Dunin-Wąsowicz K., Proza polska o powstaniu styczniowym w latach 1913–1963, w: Dziedzictwo literackie powstania styczniowego, W. 1964; Filler W., Na lewym torze (Teatr Witolda Wandurskiego), W. 1967; Gebert B., Nasza Antonina, „Głos Pracy” 1955 nr 302 (fot.); tenże, 35 lat w USA, „Z pola walki” 1959 z. 3 s. 166–8 (fot.); tenże, Z Tykocina za ocean, W. 1982 s. 77–8; Hera J., Losy aktorów w Generalnym Gubernatorstwie, „Pam. Teatr.” 1997 z. 1–4 s. 343; Iwański G., Pionierka kultury robotniczej, „Nowe Drogi” 1979 nr 6; tenże, Powstanie i działalność Związku Proletariatu Miast i Wsi 1922–1925, W. 1974; Karwacka H., Witold Wandurski, Ł. 1968; Król S., 101 kobiet polskich, W. 1988; Literatura polska 1918–1975, W. 1993 II; Loth R., „Kultura Robotnicza” – „Nowa Kultura” 1922–1924, „Przegl. Human.” 1965 nr 1; Malinowski M., Geneza PPR, Wyd. 2, W. 1975; Morska I., Nasza Antonina, w: Polonia. Almanach i zbiór faktów, Detroit 1946; Niewieska E., Ostatnie miesiące Antoniny Sokolicz, „Głos Ludu” 1946 nr 50; Sierocka K., Polonia radziecka 1917–1939, W. 1968; Stępień M., Polska lewica literacka, W. 1985; tenże, Zagadnienia literackie w publicystyce Polonii radzieckiej 1918–1939, Wr. 1968; tenże, Ze stanowiska lewicy, Kr. 1974; Szulkin M., Antonina Sokolicz, [W.] 1955 (fot. i reprod. portretu); tenże, Antonina Sokolicz – działaczka na polu oświaty i kultury robotniczej, „Oświata Dorosłych” 1958 nr 2; tenże, [Wstęp do]: Sokolicz A., Porywy, W. 1958 (fot. na obwolucie); Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919), W. 1968; Tokarczyk A., Od przedwojennej „Książki” do „Książki i Wiedzy”, „Nowe Książki” 1978 nr 18 (fot.); Wanat L., Za murami Pawiaka, Wyd. 2, W. 1960 s. 381–2; Woźniakowski K., „Lewar” 1933–1936, „Roczn. Kom. Historycznoliter.” T. 13: 1975 s. 169; tenże, „Róża i płonący las” Tadeusza Hołuja na tle tradycji literackich ujęć postaci Ludwika Waryńskiego, w: Owoc rodzi drzewo, Kr. 1978 s. 124–6; Zienkiewicz T., Polskie życie literackie w Kijowie w latach 1905–1918, Olsztyn 1990; tenże, Polskie życie literackie w Mińsku w XIX i na początku XX wieku (do roku 1921), Olsztyn 1997; – Adolf Warski. Korespondencja polityczna z lat 1920–1926. Cz. II: styczeń 1923 – maj 1926, „Z pola walki” 1971 nr 2 s. 135; Jachnina A., Wspomnienie o Antoninie Sokolicz-Merklowej, „Pomorze” 1955 nr z września-października; Kozikowski E., Antonina Sokolicz, w: tenże, Łódź i pióro, Ł. 1972 (fot.); tenże, Antonina Sokolicz, w: Księga wspomnień, W. 1960; Limanowski B., Pamiętniki (1907–1919), W. 1961; tenże, Pamiętniki (1919–1928), W. 1973; Od bliskich i dalekich. Korespondencja do Władysława Broniewskiego 1915–1939, Oprac. F. Lichodziejewska, W. 1981 II; Pamiętnik Związku Zawodowego Literatów Polskich w Warszawie 1920–1930, Oprac. E. Kozikowski, W. 1931 s. 129; Perkowska-Szczypiorska I., Pamiętnik łączniczki, Wyd. 3, W. 1967 s. 14–16, 25, 29, 37, 40, 46–7, 49–50, 66–77 (fot.); Tołwiński S., Bez ukształtowanych wzorów, w: Na granicy epok. Wspomnienia o udziale Polaków w Rewolucji Październikowej i wojnie domowej w Rosji 1917–1921, W. 1967 s. 452 (fot. zbiorowa po s. 464); tenże, Wspomnienia 1875–1939, W. 1970; Wat A., Mój wiek, W. 1990 II (błędy); Wodnarowie E. i M., Polskie sceny robotnicze 1918–1939, W. 1974; Wspomnienia warszawskich PPR-owców, W. 1963; – „Czas” (Winnipeg) 1926 nr 30 s. 8; „Gaz. Pol.” (Winnipeg) 1926 nr 31 s. 8; – AAN: Zespół Antonina Sokolicz – spuścizna 1879–1961, sygn. 385/I–V (toż w mikrofilmie sygn. 2611).
Krzysztof Woźniakowski